Hernaðarlegt áhættumat á Íslandi

Ísland hefur aldrei komist algjörlega undan hernaðarátökum, hvort sem það er borgarastríðið sem átti sér stað á þeim tímum sem við köllum Sturlungatímabilið, árásir sjóræningja, eða innrás Breta í Seinni Heimsstyrjöldinni.  Stríðsátök hafa komið á eða við landið allt fra fyrstu tíð.  Umræða þingmanna um varnarmál landsins og þá sérstaklega áhættumat á landinu er því ekkert húmbúkk.  Mig langaði til að setja niður stuttar vangaveltur um áhættumat á landinu.  Þetta er enganveginn tæmandi, og það eru litlar alvöru rannsóknir sem liggja að baki.  Þetta getur þó verið einhver byrjun á því að hugsa rökrænt um þessi mál.  Þetta er náttúrulega, vegna eðlis síns, svartsýni í hnotskurn.

Hernaðarlegt áhættumat hófst í nútíma hernaði við uppsetningu Herforingjaráða í lok 17du og byrjun 18 aldar.  Fyrsti vísirinn að herforingjaráði kom upp í Frönsku byltingunni, en nútíma skipulag þeirra var þróað í Prússlandi.  Eitt megin verkefni Herforingjaráða er að gera hernaðarlegt hættumat og skipuleggja viðbrögð við þeim.  Í þeirri vinnu líta menn á alla mögulega áhættu, hversu ólíkleg sem hún er.  T.d. er ekkert ólíklegt að þróuð hernaðarveldi heimsins séu með viðbragðaskýrslu við hernaði við sín nánustu vinarríki og allt upp í viðbrögð við innrás úr geimnum þó að slíkt sé mjög ólíklegt.

Ég nota orðið “her” hér fyrir orðið “Millitary” og set undir það alla starfssemi sem telst til varnarstarfa.  Þar með tel ég Landhelgisgæsluna, Ratsjárvarnakerfið, Friðargæsluliðið og þá aðrar opinbera starfssemi sem fellur innan NATO eða annara varnarþátta svo sem Sérsveit Lögreglu.

Þessi sundurgreining er mjög mikilvæg í lýðræðissamfélagi en það ber að taka fram að í lýðræðisríkjum er kveðið skýrt um málefni sem falla undir almennings (Civilian) málefni og Hernaðar (Miliraty) málefni.  Hver þau eru nákvæmlega getur verið breytilegt eftir ríkjum, en mörkin eru þó nokkuð svipuð á flestum stöðum.  Herir eru ekki lýðræðisleg fyrirbrigði og ber að taka tillits til þess.  Starf herja gerir það að verkum að þeir fylgja eigin lögum og reglum sem oft stangast á við lög og reglur lýðræðisríkja.  Eitt mikilvægasta skref í skipulagi varnarmála er því að setja skýr lög, reglur og afmörkun á því sem fellur undir her og það sem er almenns eðlis.

Ríkisstjórnir geta notað her í almenningsmál við yfirlýsingu um neyðarástand. 

Hægt er að skipta áhættumati niður eftir mismunandi þáttum, t.d. veruleika áhættunnar, stærð hennar eða tímasetningu.  Ég hef valið tímasetningu þar sem magn og veruleiki áhættunnar er breytilegur.  Tímasetningin felur í sér mat á aðstæðum sem fyrir eru hendi á þessum tíma, mögulegum breytingum á aðstæðum og samanburði á áhættuatriðum.

Tímasetningarnar sem ég set hér tekur mið af stofnun og þjálfunar Íslensk hers.  Slík uppsetning tæki í það minnsta 10 ár þar til mælanlegur árangur væri fyrir hendi.  Stutttíma áhætta miðar því við mögulega atburði sem gætu gerst innan við 10 ár, það er að segja tengjast núverandi ástandi.  Meðaltíma áhætta miðast við áhættum sem skapast gæti á um 10 árum og langtíma áhætta miðast við það mögulega hættu sem komið getur upp eftir 10 ár.  Þetta ber þó að vega með varúð þar sem breytingar í alþjóðamálum geta gerst á mun skemmri tíma.  Þar skal líta á fall Sovétríkjanna sem dæmi.

Þó að tímasetningin sé miðuð við stofnun hers, þá er þar ekki verið að fullyrða fyrirfram um slíkt, heldur er það einungis notað sem tímaviðmið í þessum hugsunum.

 

Stutttíma áhætta

 

Stórfeldar aðgerðir skipulagðrar glæpastarfsemi

Glæpir eru vanalega taldir meðal almennings (civilian) málefna frekar en hernaðarlegs (military) málefnis.  Þessu þarf að viðhalda til að halda uppi almennum réttindum og lýðræðisleri starfsemi ríkisins.  Smæð Íslenska ríkisins getur þó kallað á íhlutunar hernaðarafla í meiriháttar aðgerðum glæpagengja.  Dæmi um slíkar aðgerðir eru:

Stórtæk skipulögð þungvopnuð rán á afmörkuðum svæðum eða jafnvel bæjarfélögum.

Vopnaðar árásir á löggæslu í skipulögðum aðgerðum.

Mannrán eða hótanir í garð æðstu stjórnvalda ríkisins.

Ofl.

 

Afleiðingar NATÓ tengdra aðgerða

Íhlutanir eða aðgerðir NATÓ geta haft afleiðingar á meðlimi samtakana.  Hefndarárásir á “veikustu” meðlimi samtakana er áhætta.  Þetta tekur ekki einungis yfir hryðjuverkaárásir heldur einnig venjulegar hernaðaríhlutanir í smærri skala, landgöngu og minniháttar flotaaðgerðir.  Slíkar hernaðaríhlutanir geta verið tímabundin hertaka eða árás á landssvæði eða innbyggingu á landi eða sjó.  Einnig eru áhætta á tímabundinni hertöku einungis til að nota landið sem stökkpall til frekari árása á nágrannaríki landsins.  Þetta á sér sögulega hlið en Ísland varð fyrir árásum Múhameðstrúarmanna frá Ottómanska heimsveldinu á 16du öld.

 

Átök Menningarsvæða

Staða og tengsl landsins innan viss menningarsvæðis getur leitt að sér svipaða áhættu og tengjast NATÓ án sérstakrar athafna Íslenska ríkisins.  Þetta á sérstaklega nú við um þau átök menningarheima sem eiga sér stað um þessar mundir milli Vestrænnar og Íslamskrar menningar.  Hryðjuverk eru þar stærsta ógnin, en þó er ekki hægt að útiloka aðrar minniháttar aðgerðir. 

Önnur möguleg átök tengd þessu eru átök milli Serbneskum þjóðum gegn Vestur Evrópskum þjóðum.  Heitasta uppspretta þess er við miðjarðarhaf en getur haft víðtækari afleiðingar.

 

Meðaltíma áhætta

 

Innanríkisátök

Skipulagðar ofbeldisaðgerðir sem spretta upp úr innanríkisátökum tengdum t.d. stjórnmála eða trúarskoðunum geta krafst hernaðaríhlutunar, en þó einungis við yfirlýsingu ríkisstjórnar um neyðarástand.  Engar löglegar stoðir eru fyrir hendi til að nota erlend hernaðaröfl til að berjast gegn ófrendarástandi innanlands.  Notkun hernaðarafls í slíkum aðstæðum krefst mikillar varkárni.  Möguleikar á slíkur átökum eru litlir, sérstaklega í heilbrigðu lýðræðiskerfi þar sem þegnar njóta sama gildismats.  Þó getur t.d. stórfeldur innflutningur fólks í ríki með svo lítinn íbúafjölda aukið möguleikann á slíkum átökum, sérstaklega ef um er að ræða hópa sem búa yfir andstæðu gildismati en Íslendingar hafa.

 
Milliríkjaátök stórvelda – óviljandi þátttaka

Áhætta á að landið dragist inn í átök stórvelda vegna legu sinnar eða stöðu.  Þetta á sér sögulega hlið en Breska ríkið réðist á og hertók landið árið 1942 til að tryggja varnir sínar á Altlandshafi og Bandaríkin héldu uppi hernaðarmætti á landinu í Kaldastríðinu.  Þau ríki sem teljast áhættuaðilar eins og er eru:

Bandaríkin – Rússland

Átök sem verða vegna hernaðarkapphlaups í Evrópu og áframhaldandi einræðistilburðum Rússa t.d.

Bandaríkin – Kína

Efnahagsbarátta  sem leiðir af sér hernaðarbaráttu.

Kína – Rússland

Skortur á hráefni í Kína leiðir til innrásar Kína í Austur-Síberíu til landvinninga.

 

Milliríkjaátök stórvelda – viljandi þátttaka

Þátttaka í NATÓ þýðir að Íslendingar munu taka þátt í hernaðaraðgerðum ef ráðist er á annað þátttökuríki í NATÓ.  Afleiðingar geta orðið þær að óvinaþjóð sjái landið sem veikleika í varnarmætti NATÓ ríkja.  Sjá að ofan.  Fyrir utan NATÓ sem komið er að annarsstaðar, er ávalt áhætta á að átök berist til landsins vegna annarar þátttöku í alþjóðastofnunum eða annars stuðnings við ríki sem á hlutdeild í átökum.

 

Langtíma áhætta

 

Varnir fiskimiða

Fyrir utan eðlilega löggæslu fiskimiðana þá eru þau verðmætasta auðlind landsins.  Litlir möguleikar eru til staðar að nágrannaríki landsins noti hernaðarmátt til þess að taka þau, eða hluta eignarnámi.  Þessi áhætta á sér sögulega hlið en landið hefur stundað alþjóða átaksaðgerðir yfir þessari auðlind.  Ekki er hægt að algjörlega taka fyrir að slíkt komi ekki upp aftur.

 

Aðrar auðlindir

Átök um auðlindir t.d. olíu ef slíkt finnst við landið, á landi eða hafi, gegn öðrum ríkjum er einnig möguleg þróun.  Smæð ríkisins gerir það að verkum að litlir möguleikar eru á eðlilegum vörnum gegn aðgerður stærri ríkja.  Aðild að NATÓ minnkar þessa áhættu þó.

 

Alheims farsótt

Farsótt sem drepur eða lamar stórt hlutfall ríkisþegna getur leitt af sér þjóðfélagsupplausn og/eða utanaðkomandi hernaðaráhættu.

 

Milliríkjaátök smærri ríkja eða samtaka þeirra

Mjög litlar líkur eru á beinum aðgerður næstu nágrannaríkja og teljast þær allar vinveittar Íslandi og hverjum öðrum eins og er.  Sögulega hefur þetta ekki alltaf verið fyrir hendi og ber að hafa það í huga í langtímaspám.  Möguleikar eru þó fyrir hendi til styttri tíma litið að deilur ríkja í meiri fjarlægð auki hættuástand landsins.

Mörk Evrópu og Mið-Austurlanda, t.d. Spánn og Marokkó, Tyrkland – Íran/Írak, eða Tyrkland – Grikkland eru fá dæmi sem geta dregið fleiri lönd inn í átök sín.

 

Landvinningastríð

Vísvitandi innrás ríkis eða samtaka til landvinninga á Íslandi er mjög ólíklegt í því ástandi sem ríkir í dag.  Þar vegur mest þátttaka Íslands í NATÓ og efnahags og hernaðarmáttur annara ríkja innan samtakana.  Möguleikar á landvinningainnrás óvinveitts ríkist verður þó að teljast möguleiki, sérstaklega ef breytingar verða í þátttöku landsins í NATÓ, eða breytinga á hernaðar- og/eða efnahagsmætti nágrannaþjóða landsins.

 

Geimveruárásir

Hér til að uppfylla væntingar þeirra sem ekki trúa á hernaðarleg áhættumöt.

 

Aðgerðir

Ef áhættuatriðin hér að ofan eru skoðuð er hægt að draga út mögulegar aðgerðir og ástand sem einföld atriði:

1. Neyðaraðstoð vegna hamfara (flóð, jarðskjálftar o.fl.).  Aðastæður þar sem magn hamrarana eru stærri en almannavarnir ráða við og kalla þarf eftir frekari aðstoð.
2. Niðurbrot á stoðum samfélagsins og öryggi þess (farsóttir, innanríkisátök o.s.frv.).  Aðstæður þar sem ríkið gæti þurft að lýsa yfir neyðarástandi og kalla til hernaðarmátt til að halda uppi grundvallar öryggi í landinu.  Einfaldlega vopnuð löggæsla.
3. Staðbundin hernaðarverk (hryðjuver og stórtækar glæpaaðgerðir).  Vopnaðar árásir í stuttum hnitmiðuðum aðgerðum til lands, lofts eða sjávar.  Getur innihaldið sprengingar eða léttvopnaðar aðgerðir.
4. Innrás með skammtíma hertöku.  Árás léttvopnaðs liðs t.d. sem pólitísk yfirlýsing, til að draga hernaðarmátt vinátturíkis frá öðrum svæðum, eða til að nota landið sem stökkpall í öðrum hernaðaraðgerðum gagnvart vinátturíki (t.d. uppsetning meðaldregna eldflauga)
5. Innrás með langtíma hertöku eða landvinningum.  Frekar ólíklegur möguleiki en aðstæður til þess gætu skapast.  Innrásaraðilar geta verið allt frá léttvopnuðu landgönguliði til þungvopnaðs liðs flota, flugsveita og landgönguliðs.

Athugasemdir

[Pétur Guðmundur Ingimarsson (IP-tala skráð) 20.12.2007 kl. 07:23]

Vönduð og athyglisverð greining hjá þér.