Undir hvern ættu Varnamál að heyra?

Nú hefur ríkisstjórnin undirstrikað þá stefnu að Varnarmál skuli heyra undir Utanríkisráðuneytið.  Þetta er ákvörðun sem á sér sögulega skýringu en skilur þó ennþá eftir þá Spurningu hvort slíkt sé fullkomlega rétt ákvörðun?

Ráðuneytisskipting framkvæmdavaldsins hefur alltaf verið meira stýrt af pólitískum samningum stjórnarflokkana í hvert sinn en einhverri eiginlegri stefnu- eða stjórnskipunarhugmundum.  Eins og er eru ráðuneytin 12, það eru  Forsætisráðuneyti, Dóms- og kirkjumálaráðuneyti, Félags- og tryggingamálaráðuneyti, Fjármálaráðuneyti, Heilbrigðisráðuneyti, Iðnaðarráðuneyti, Menntamálaráðuneyti., Samgönguráðuneyti, Sjávarútvegs- og landbúnaðarráðuneyti, Umhverfisráðuneyti, Utanríkisráðuneyti og Viðskiptaráðuneyti.  Margir myndu telja það eðlilegra t.d. að Iðnaðarráðuneytið sæi um Sjávarútvegs og Landbúnaðarmál, enda er sjávarútvegur og landbúnaður iðnaður.  Einnig teldu margir skrítið að kirkjumál heyri með dómsmálum, nema ætlast sé til að Guð hafi eitthvað með dómsmál að segja.  Frekar ætti slík verkefni að heyra undir Félagsmálaráðuneytið.

Í gegnum tíðina hafa Forsætis og Utanríkisráðuneytið verið vinsælustu ráðuneytin meðal verðandi ráðherra og hafa flokkar yfirleitt skipt þessum ráðuneytum á milli sín.  Það er reyndar einkennilegt að Utanríkisráðuneytið sé svona vinsælt, en ráðuneyti eins og Fjármálaráðuneytið og ráðuneyti atvinnumála hafa mun meiri pólitísk áhrif og áhrif á daglegt líf Íslendinga.  Sannleikurinn er líklegast sá að ráðuneytið hefur sögulega verið vinsælt vegna þeirra utanlandaferða og veislusóknar sem felast í starfinu, ásamt tækifærum til að hitta frægt og faldamikið fólk í útlöndum.

En svo við snúum okkur aftur að varnarmálum þá þyrfti að ígrunna vel þá ákvörðun að setja þau mál undir Utanríkisráðuneytið, hvað sem líður pólitískum skiptingum ráðuneyta. 

Varnarmál Íslendinga, hver sem þau verða í framtíðinni, mun um ófyrirsjáanlega framtíð vera nátengd og innvafin í NATÓ.  Þar á ofan munu Íslendingar halda áfram starfi sínu innan Friðargæslu Sameinuðu Þjóðanna, og án efa mun landið taka þátt í friðargæslustörfum innan annara samtaka í framtíðinni.  Allt þetta kallar á mikil og þörf samskipti við erlend ríki.

Utanríkisráðuneytið stofnsetti upphaflega Varnarmálaskrifstofu árið 1985, en hlutverk hennar á þeim tíma var að stunda samskipti við Bandaríkin í gegnum varnarsamning ríkjanna og við NATÓ.  Þegar skrifstofan var stofnuð var Kaldastríðið í fullu fjöri og Bandaríkjamenn sáu um allar varnir landsins.  Varnarmálaskrifstofan var því rökrænt skilgreind sem hluti utanríkismála Íslendinga.

Aðstæður eru allt aðrar í dag, en Bandaríkin sjá ekki um varnarmál Íslendinga lengur og umsjón annara NATÓ ríkja um varnir landsins eru og verða takmarkaðar.  Íslendingar hafa því á allra síðustu árum í auknu máli farið að sjá um varnarmál sín sjálfir. 

Í dag eru varnar og hernaðarumsvif Íslendinga margtæk.  Beinar heimavarnir eru í höndum Landhelgisgæslu, lögreglu og ratsjárkerfis varnarmála.  Auk þessara beinu aðildar koma Varnarmálaskrifstofa og almannavarnir að stuðningshlutverkum varnarmála, og þar að auki falla viss landssvæði á landinu undir varnarsvæði sem áður heyrðu undir Bandaríkjaher.

Hernaðarumsvif Íslendinga erlendis eru í friðargæslu Sameinuðu Þjóðanna, starfa í skrifstofum NATÓ ásamt þjálfun og æfingum innan NATÓ.  Varnarsamningur við Bandaríkin fellur einnig í sér vissa samvinnu í varnarmálum þó í takmörkuðu mæli sé.  Þessi umsvif erlendis eru á einn eða annan hátt tengd því sí aukandi varnarstafi Íslendingar framkvæma sjálfir.

En varnarmál eru á endanum algjör innanríkismál.  Hlutverk þess er að verja heimalandið frá utanaðkomandi ógn og hefur takmarkað með utanríkismál að gera.  Varnarmál eru best sett í eigin ráðuneyti, en smæð landsins gerir það að verkum að slíkt er óhugsandi.  Kjörið væri að setja varnarmál beint undir Forsætisráðuneytið, með eigin Undirráðherra, en aftur myndi það flækt málin um of.

Með þeim röku er einungis eitt ráðuneyti sem rökrænt ætti að hafa með varnarmál að gera, en það er Dómsmálaráðuneytið.  Nú þegar eru stærstu hlutar starfssviða þess ráðuneytið þegar að hluta blandað í varnarmál og með flutning kirkjumála yrði starfssvið ráðuneytisins (öryggismál) ennþá skýrt við yfirtöku á málaflokknum.

Ég set ekki spurningu við þau utanríkissamskipti sem munu óhjákvæmilega fara í gegnum Dómsmálaráðuneytið, enda er það frekar gamaldags hugsunarháttur að einungis eitt ráðuneyti megi fara með öll samskipti ríkisins við útlönd.  Við búum í sí auknu mæli við alþjóðafæðingu sem gera slíkt óhæft.  Öll ráðuneytin ættu og hafa mikil erlend samskipti hver á sínu sviði.  Slíktu ætti Utanríkisráðherra að fagna, enda mun það frekar styrkja diplómatahlutverk ráðuneytisins.  T.d. ættu viðskiptafulltrúar á vegum Viðskipta- og atvinnumálaráðuneytanna að starfa í helstu sendiskrifstofum landsins erlendis.

Varnarmál landsins munu um ófyrirsjáanlega framtíð vera bundin hlutverki sínu innanlands en um leið hafa sterk tengsl við störf og samvinnu við aðila erlendis.  Varnarmálaskrifstofa ætti að taka yfir landhelgisgæslu, sérsveit lögreglunnar, ratsjáreftirlitið, Friðargæslu Íslendinga, varnarsvæði og samskipti við NATÓ og varnarsamning Bandaríkjanna ásamt öllum öðrum störfum sem falla undir þessi öryggismál innanlands og utan.